Niezmiennie zadziwia mnie popularność koncepcji “wystarczyłoby przecież, żeby ktoś z otoczenia Putina się zbuntował”. Ta idea przewrotu, odsunięcia go od władzy jest piękna w swej prostocie. Gdyby to jednak było takie proste, to nie mielibyśmy trwających dekady dyktatur, rządów autorytarnych, władza komunistów w PRL nie trwałaby czterdzieści lat, a w Związku Radzieckim siedemdziesiąt, Stalin nie panowałby trzy dekady, Hitler dwanaście lat, Castro niemal pięćdziesiąt, a cała reszta mniejszych lub większych autokratów upadłaby zanim napisano by o nich w podręcznikach. Problemem dyktatur nie jest wyłącznie jeden człowiek, tylko cały aparat, który tworzy. Ludzi uzależnionych od niego, wiedzących, co może się wydarzyć, gdy ich przywódca utraci władzę. Trwają więc przy nim do końca, wspierają, wspólnie przekraczają granice.

W przypadku Rosji ta władza autorytarna, nie licząca się zupełnie z człowiekiem trwa od wieków, doświadcza mniejszych lub większych odwilży, ale cały czas wykorzystuje siłę, pomówienia, obozy pracy, przemoc. Wszechobecne pytanie, zadawane przy okazji obecnej sytuacji: “co jest nie tak z Rosjanami?” powinno raczej brzmieć “jak Rosjanie mają przetrwać w obliczu kolejnych satrapów”.

Trafiłem na niewielką książkę Stefana Türschmida Struna. Wyspa Nazino. Nie wiedziałem kim jest autor, nie bardzo wiedziałem o czym będą te dwa w zasadzie opowiadania. W trakcie pierwszego, zaczynam sprawdzać historię jej bohatera generała Armii Czerwonej Andrieja Własowa. Notka z Wiki zdaje się nie pozostawiać złudzeń – kolaborował z nazistowskimi Niemcami. Ale szczegóły, na których koncentruje się Türschmid pokazuje, że nic nie jest oczywiste. W końcu chodziło o obalenie Stalina.

Kiedyś postanowili z żoną podarować krowę jego rodzicom klepiącym biedę na wsi. Był ich trzynastym dzieckiem*. Uzbierali pieniądze, kupili, podarowali. Radość była wielka. Całował ręce matki i ojca, a oni płakali ze wzruszenia. Miesiąc później z powodu tej krowy lokalny komitet partii uznał rodziców za bogaczy – kułaków, a NKWD wysłało ich do łagru. Administracyjnie – bez wyroku. Widział cały pociąg podobnych kułaków i bogaczy wywożonych na wschód. Zapamiętał ten widok na zawsze.

W trzydziestym siódmym, w czasie wielkiej czystki, został wyznaczony do składu sądzącego wojskowych, rzekomo zdrajców. Szybko się zorientował, że oskarżenia są całkowicie bezpodstawne, a przyznanie się do winy – wymuszone torturami. Miał w ręce akta z zeznaniami poplamionymi krwią. Jednak nie potrafił się zdobyć na sprzeciw. To by oznaczało niechybną śmierć. Za to jeszcze bardziej znienawidził klikę Stalina i komunizm. To właśnie było jego pierwszą klęską. Moralną. Wstydził się tego.

“Co jest nie tak z Rosjanami?”. A może, co jest z człowiekiem, którego można na wiele sposobów złamać, upokorzyć? Polecam do refleksji historię Własowa opowiedzianą przez Stefana Türschmida.

Z drugim opowiadaniem sytuacja przedstawia się jeszcze ciekawiej. Początek – gdy wymieniane są kolejne postaci, przypomina nieco Antologię Spoon River, ale chwilę później, niemal kiwam z niedowierzaniem głową. Czy to możliwe? Czy to fikcja literacka? Co to w ogóle jest? Historia łagru na wyspie Nazino jest szokująca. Mimo wszystkiego co wiedziałem o stalinowskim ludobójstwie.

Gdyby nie to, że całość jest na podstawie autentycznych doniesień i dokumentów uznałbym, że to scenariusz do jakiegoś slashera, w którym reżyser postanowił zaszokować widza, tworząc kolejne niewiarygodne epizody.

“Co jest nie tak z Rosjanami?” Co jest nie tak z władzą, która swoimi zachowaniami doprowadza ludzi do ostateczności, do upokorzeń, do bestialstwa. Z premedytacją, z wyrafinowaniem. Wzmacnia wybierając wyjątkowo zdegenerowane jednostki. A później to ukrywa latami. Wydarzenia opisane przez autora to rok 1933 rok, dopiero pod koniec lat 80. XX wieku je ujawniono.

Struna. Wyspa Nazino, Stefan Türschmid

Wyd.: Biblioteka Słów, 2021