Minął ponad miesiąc, gdy przeczytałem Jak wychować rapera. Bezradnik Marcina Matczaka. Od tamtego czasu w sieci przewinęła się mniejsza lub większa burza, w której wziął udział autor, starając się odpowiadać na wszelkie zaczepki i krytykę dotyczącą, nie tylko samej książki, tekstów swojego syna, ale również pracy, sukcesu, lenistwa. Na koniec zaś Mata podpisał umowę z McDonald’s i reklamuje śmieciowe jedzenie, ku zachwytowi jednych, a oburzeniu innych (Oszukać radar). Zanim jednak to wszystko nastąpiło, wysłuchałem rozmowy przeprowadzonej z Marcinem Matczakiem przez Paulinę Wilk w kawiarni Big Book Cafe (link do Spotify). 

Rozmowa odbyła się pod hasłem “Książki mojego życia” i choć była nieco przegadana, zaś późniejsze angażowanie się profesora Matczaka w polemiki sieciowe nieco mnie zniechęcało, to jednak jego podejście do książek i czytania jest mi bardzo bliskie. Na przykład wówczas, gdy mówi, że nawet ze złych książek da się dla siebie coś wyciagnąć. Niemal dokładnie to samo mówiłem w sierpniu 2021, w rozmowie z Izabelą Kozakiewicz o książkach finansowych.

Podczas rozmowy w Big Book Cafe, Marcin Matczak wspomniał o komiksie, czy też powieści graficznej – Raj utracony. Twórcą komiksu jest Pablo Auladell i jest to interpretacja poematu epickiego Johna Miltona.

Od pewnego czasu sięgam po powieści graficzne, i niektóre z nich są świetne. W tym jednak wypadku miałem taką myśl, że chcę zobaczyć książkę Auladella, a przy okazji skonfrontować ją z oryginałem. 

Miltonowski Raj utracony w tłumaczeniu Macieja Słomczyńskiego był dla mnie dawno temu jedną z ważniejszych lektur. Do dziś bardzo mocno pamiętam wrażenia, które wiązały się z lekturą. Poemat jest napisany białym wierszem – dziesięciozgłoskowcem (w polskim tłumaczeniu jedenastozgłoskowcem) i pamiętam, jak ogromną trudność sprawiało mi wdrożenie się w ten specyficzny rytm, aż nagle, lektura stała się tak naturalna i oczywista, że byłem oczarowany tym sposobem pisania. Intuicyjnie poemat staramy się czytać tak, żeby przerywać na końcu linii, co jest oczywiście błędem. Należy, jak w prozie skupić się na znakach przestankowych. 

Nieposłuszeństwo Człowieka i owoc

Z zakazanego drzewa, co śmiertelny

Miał smak, a na świat przywiódł Śmierć i wszystkie

Cierpienia nasze, z nimi też utratę

Raju, aż Człowiek, większy niźli ludzie,

Błogosławioną siedzibę odzyska

I zmartwychwstanie nam da, śpiewaj, Muzo

Niebiańska, która na skrytym wierzchołku

Orebu albo Synaju natchnęłaś

Pasterza, aby nasienie wybrane

Pierwszy nauczył, jako na początku

Niebo i Ziemia powstały z Chaosu;

Jeszcze jedna impresja z przeszłości; w przedmowie do wydania Raju utraconego autor wyjaśnia, dlaczego jego poemat jest pozbawiony rymów.

Miarą jest angielski wiersz bohaterski bez rymu, taki jakiego używał Homer po grecku i Wergiliusz po łacinie. Rym nie jest koniecznym dodatkiem i szczerą ozdobą poematu lub dobrego wiersza, a głównie w dziełach dłuższych, lecz wymysłem barbarzyńskiego wieku dla pokrycia nędznej treści i kulawej miary.

Ach, jakże się to podobało temu zbuntowanemu nastolatkowi, jakim wówczas byłem. Poszukującemu czegoś nowego, irytującego się na wybór poezji w szkole. Tych wszystkich romantycznych rymowanek. To był również czas, gdy mój przyjaciel obdarował mnie całą paczką archiwalnych Zeszytów Literackich. W jednym z numerów była zamieszczona fotografia rękopisu wiersza, bodaj Przybosia (choć może to był Leśmian). Odkryłem wówczas, że poeta tworząc swój wiersz skreślił jedno słowo, wstawiając inne o zupełnie przeciwnym znaczeniu, co znacząco poprawiało rytm całego wiersza. W głowie nastolatka zrodziło się wówczas takie przeświadczenie, że ktoś mnie z tą całą poezją nieźle oszukuje.

Raj utracony to było zupełnie nowe doświadczenie. Nagle odkryłem również, jak ważne jest czytanie na głos. Recytacja w tym konkretnym wypadku ma ogromny sens.

Sięgnąłem więc po latach do Miltona, zanim przyszedł zamówiony komiks Pablo Auladella.

Przyznam się od razu. Nie dokończyłem. Przez pięć tygodni, czytałem powoli. Każdego dnia kilka, kilkanaście stron. Doszedłem do Księgi siódmej z dwunastu, z których składa się poemat. Jest wymagający. Nie da się po niego sięgnąć i z doskoku przeczytać kolejne akapity, w przerwie między różnymi codziennymi zajęciami. Nie bardzo daje się czytać wieczorem, gdy po całym dniu jestem już zmęczony i znużony. Imponuje erudycją Miltona, wymieszaniem wątków biblijnych i odwołań do mitologii starożytnych. Może być źródłem świetnych cytatów. Czyż poniższe fragmenty nie byłyby fantastyczną ozdobą tekstów o depresji?

[…] Umysł jest dla siebie

Siedzibą, może sam w sobie przemienić 

Piekło w Niebiosa, a Niebiosa w Piekło.

[…]

Gdziekolwiek zwrócę lot, tam wszędzie piekło,

Sam jestem piekłem, a na dnie otchłani

Głębsza, ziejąca otchłań się otwiera,

Przy której piekło, gdzie cierpię, jest Niebem.

 

Zostawiam książkę na wierzchu. Powoli będę sobie nadal czytał, w kolejnych tygodniach, miesiącach.

Tymczasem kurier zdołał przywieźć wersję Pablo Auladella. Hiszpański autor skupił się na opowiedzeniu historii poprzez ilustracje. Gdzieniegdzie tylko, dodał kwestie z miltonowskiego oryginału. Proste, fantastyczne i zastanawiam się, jakie u nas mogłoby się podnieść oburzenie, gdyby ktoś tak obszedł się z jakąś naszą “legendarną” poezją. Z wielkiego poematu wybrać ledwie garstkę tekstu i skupić się na obrazie. 

Na tej jednej stronie, której pokazuję niżej, mamy raptem cztery zdania. W oryginalnym poemacie ta scena to kilkadziesiąt linijek ciągnących się przez blisko trzy strony. W tym wypadku w komiksie jest i tak wyjątkowo dużo tekstu.

Sama kreska Auladella jest hipnotyczna. To jest taki rodzaj rysunku, który – gdy byłem dzieckiem – niepokoił mnie, a równocześnie przyciągał. Całość utrzymana w mrocznej monochromatycznej atmosferze. Nieco barw pojawia się tych momentach, gdy akcja dzieje się w Raju, bo nawet Niebo jest w zasadzie tylko nieznacznie pociągnięte błękitem. Sama zaś postać Boga przedstawiona w sposób odmienny od zwyczajowego. Nie jest to dostojny starzec z brodą. Podobnie Mesjasz z głową barana też może wzbudzać dyskomfort wielu czytelników.

Aniołowie, wysłannicy boży też nie są uosobieniem piękna. Haczykowate nosy, puste czarne oczy. Bardzo dalekie od posągowych postaci, które namalował do poematu William Blake.

Mam wrażenie, że dla czytelników znacznie bardziej obeznanych w sztuce, opowieść Auladella to mnóstwo odwołań do klasycznego malarstwa, co pewnie daje jeszcze jeden rodzaj przyjemności z lektury.

 

Raj utracony, John Milton

Wyd.: Wydawnictwo Literackie, 1986

Tłum.: Maciej Słomczyński

The Paradise Lost, Paul Auladell

Wyd.: Vintage Publishing, 2016